چندی از اصطلاحات رایج در فرش دستباف

فرش دستباف ایرانی با تنوع بالای آن در طرح و نقش و کیفیت آنقدر جهانی بزرگ دارد که دانستن تمام اصطلاحات فرش دستباف به طور کامل حتی برای بزرگان این حیطه هم شاید دشوار باشد. از آنجا که برای نمونه “رج”، “خفت”، “گره” یا “تا” در اصطلاحات فرش دستباف مناطق مختلف ایران واژگان مختلفی هستند که یک معنا را منتقل می‌کنند، شاید بتوان این گستردگی را بهتر درک نمود. و البته وجود رشته‌های تحصیلی طراحی و تخصصی فرش دستباف در مقاطع عالی تحصیلی دانشگاه و وجود فضای مجازی با برداشتن مرزها و محدودیت‌های گذشته، استعمال اصطلاحات فرش دستباف را کمی نظام مند کرده است. برای مثال رجشمار امروزه در تمام فرش های ایرانی به کار می رود.

به هرحال بسیاری از این تعابیر و واژگان جدای از زیبایی و مفاهیم یکتایی که دارند، به ما در درک بهتر تعریف و شناخت هر فرش کمک خواهند کرد. از این جهت ما نیز چندی از اصطلاحات فرش دستباف در حیطه تخصص خود را به شرح زیر تعریف می‌کنیم.

اصطلاحات مرسوم در بازار فرش دستباف ایرانی

گره (بافت): پیچش نخ پرز با ترتیبی خاص به دور تارها را گره گویند. گره زدن و ایجاد نقش به وسیله‌ی آن ها، اساس كار قالیبافی است.

گره (انواع): گره دارای انواعی است. بافندگان قالی نخ پرز را به گونه های مختلف بر تارها گره می زنند كه مهمترین انواع گره بر دو گونه است:

الف. گره متقارن – در این نوع گره نخ پرز به دور هر دوتار زیر و رو می پیچد وشكلی متقارن به وجود می آورد.

ب. گره نامتقارن – در این نوع گره نخ پرز فقط به دور یك تار می پیچد و شكلی نامتقارن به وجود می‌آورد.

نامتقارن (گره) این نوع گره به گره فارسی نیز معروف است. در این نوع گره نخ پرز به درو یكی از تارها می پیچد لذا شكلی نامتقارن به وجودمی آورد. این گره بین بافندگان نواحی خراسان، قم، اراك، اصفهان، كرمان، مناطق دیگر رایج است.

متقارن (گره) این نوع گره به گره‌ی آذری (تركی) نیز معروف است. در این گره، نخ پرز به دور هر دو تار زیر و رو می پیچد و شكلی متقارن بوجود می آورد. این گره از استحكام بیشتری برخوردار است و بین بافندگان شمال غربی و غرب كشور و برخی از عشایر فارس و بعضاً در خراسان و كرمان متداول است.

نیمه عرضی قالی: نیمی از بخش بالایی یا پایینی قالی كه به وسیله‌ی محور تقارن عرضی از نیمه‌ی دیگر جدا شده است.

نیمه‌ی طولی قالی: نیمی از قالی كه به وسیله‌ی محور تقارن طولی قالی از نیمه‌ی دیگر جدا شده است.

نیم ترنج: نقشی از یك نیمه‌ی طولی یا عرضی ترنج است. نیم ترنج معمولاً در كناره های متن قالی طراحی می شود.

نیلوفر آبی یا (نخل باد بزنی): نقشی از گل نیلوفر آبی است كه استفاده‌ی از آن به عنوان یك عنصر تزیینی از دوره‌ی هخامنشی متداول بوده است. شكل ظاهری آن به صورت دایره‌ی ناقص است و گل های شاه عباسی تكامل یافته‌ی این نقش می باشند.

نوار از دو خط موازی: كه معمولاً از هم فاصله‌ی كمی دارند تشكیل شده است و به عنوان جدا كننده‌ی بخش های مختلف طرح قالی مورد استفاده قرار می گیرد. نوار‌ها با خطوط راست و منحنی طراحی می شوند. نوارها به عنوان جداكننده‌ی حاشیه‌ها از هم و یا سازنده‌ی شكل كلی لچك و ترنج و جداسازی این بخش‌ها از متن قالی كاربرد دارند.

نوار برگدار: نواری كه یكی از خطوط ان به صورت كنگره های برگ طراحی شده باشد.

نوار دندانه دار: نواری كه یكی از خطوط آن به صورت مضرّس و هفت و هشت طراحی شده است.

نوار كتیبه دار: در برخی موارد عرض نوارهای جداكننده به اندازه ای است كه قاب های به شكل مستطیل، لوزی، موج، شمسه را در خود جای داده و معمولاً با اشعار، آیات قرآنی و عبارات و جملات مورد نظر تكمیل شده است.

نگارگری: نقاشی سنتی دوران اسلامی با دو هدف كتاب آرایی و ایجاد مرقعات (قطعاطرت زیبای نقاشی) كه در طراحی، تركیب بندی، قلم گیری، رنگ گذاری و بهره گیری از نقوش اصیل سنتی دارای سبك های مختلفی است. در نگار گری مكاتب مختلفی شكل گرفت كه مكاتب بغداد، هرات، تبریز، قزوین، اصفهان و شیراز از جمله آن‌ها است.

نگاره یا (نقش): مجموعه‌ی نقش مایه هاو بن نگاره های یك نقش را گویند. تركیبی از نگاره های مختلف نظیر نقوش گیاهی، حیوانی، انسانی تشكیل دهنده‌ی طرح قالی است.

نقشه‌ی قالی: دستورالعمل اجرایی بافت است. طرح قالی روی كاغذهای شطرنجی پیاده شده و رنگ آمیزی و نقطه گذاری می شود. معمولاً نقشه های حاشیه، متن و یا واگیره‌ها به صورت جداگانه در اختیار بافنده قرار می گیرد. نقشه‌ی قالی به صورت های مختلف چون سراسری، یك دوم، یك چهارم و واگیره ای طراحی می شود. در برخی مناطق دستورالعمل بافت عبارت است قطعه ای از قالی بافته شده كه به صورت الگو مورد استفاده‌ی بافنده قرار می گیرد.

نقشه بافی: بافتن قالی بر اساس نقشه‌ی از قبل تهیه شده. استفاده‌ی از نقشه معمولاً به وسیله‌ی بافندگان شهری و یا كارگاه های بزرگ قالیبافی مورد استفاده قرار می گیرد. نقشه‌ی سراسری نقشه‌ای از طرح قالی كه بخشی تكراری و قرینه ندارد و برای كل قالی نقشه ای تمام و سراسری تهیه شده است. این گونه نقشه‌ها برای طرح های منظره ای، باغی، مجلسی، درختی و امثال آن تهیه می‌شود. در برخی موارد نیز نقشه‌ی متن قالی به صورت سراسری است در حالیكه نقشه‌ی حواشی به صورت واگیره ای تهیه شده است.

نقشه‌ی یك دوم: نقشه ای است كه طرح نیمه‌ی طولی یا عرضی قالی را نشان م یدهد. و بافت قالی بر اساس آن انجام می گیرد. در واقع طرح نیمه‌ی دیگر قالی قرینه‌ی نیمه ای خواهد بود كه طرح آن تهیه شده است.

نقشه‌ی یك چهارم: نقشه ای است كه یك چهارم از طرح كلی قالی را نشان می دهد و بافت قالی بر اساس آن انجام می شود. در واقع طرح قالی دارای محور تقارن عرضی و طولی است.

لوار: بخش ساده بافی شده كه دور تا دور قالی و درحد فاصل شیرازه و حواشی است. اگر چه این بخش معمولاً به رنگ زمینه‌ی متن و یا زمینه‌ی حاشیه‌ی پهن ساده بافی می شود ولیكن در برخی از قالی‌ها از جمله قالی های عشایر فارس با نقوشی ظریف و ساده نظیر نقوش هندسی و عروسكی نیز همراهی می شود.

قوس محرابی شكل: نقش قوسی كه به شكل محراب طراحی شده است. معمولاً دو ستون یا نیم ستون در زیر قوس طراحی می شود كه نگهدارنده‌ی طاق نمای محراب می باشد.

محل: قالیچه های بافت اطراف شهر محلات و اراك از جمله مشك آباد به نام محل معروف است. در قدیم منطقه ای به این نام وجود داشته قالی‌های آن مشهور و مركز داد و ستد بوده است.

كلگی: نوعی قالی كم عرض ولی كوتاهتر و پهن تر از كناره. سرانداز را كه یكی از پنج قطعه قالی (دست فرش) است نیز كلگی نامند.

گلدانی دو طرفه (طرح): از اصطلاحات طراحی فرش ، گلدانی دو طرفه است. طرحی از قالی كه معمولاً نقشه‌ی آن به صورت یك دوم تهیه می شود. در این طرح در بالا و پایین متن قالی گلدان هایی قرار دارند كه نسبت به هم قرینه هستند. در نتیجه از دو سمت بالا و پایین قالی گلدان‌ها قابل مشاهده هستند.

طول قالی جانبی: از قالی كه موازی تارهای آن است و درازای آن از عرض قالی بیشتر است. در موارد استثنایی نظیر قالیچه‌های تابلویی طول قالیچه همسو با پودها و عمود بر تارها می باشد.

عرض قالی جانبی: از قالی كه عمود بر تارهای آن و همسو با پود‌ها است و درازای آن كمتر از طول قالی است. درموارداستثنایی نظیر قالیچه های تابلویی عرض قالیچه در راستای تارها می باشد.

گرفت و گیر: درگیری و جنگ و جدال حیوانات گوناگون و بعضاً جدال انسان و حیوان را گرفت و گیر گویند. این درگیری معمولاً بین حیواناتی از قبیل شیر و گاو، شیردال و گوزن، شیر و پلنگ، اژدها و سیمرغ، (حیوانات افسانه ای) شیر و آهو و. … واقع می شود و حیوانات به گونه ای طراحی می شوند كه پنجه بر اندام هم انداخته و بعضاً دندان های تیز خود را بر بدن حریف فرو برده اند. این نقش از نقش برجسته های دوران هخامنشی الهام گرفته شده كه شیر به عنوان نمادی از خیر بر اندام گاو كه نمادی از پلیدی است جنگ انداخته است در دوران صفویه این طرح به اوج خود رسید و در اغلب هنرهای دستی چون قالی، پارچه، قلمزنی و… خودنمایی كرد.

گلچه: گل های كوچكی كه در میان نقوش اصلی طراحی می شوند. گلچه‌ها معمولاً دارای سه تا هشت گلبرگ می باشند و به عنوان نقشمایه در تزیین نوارهای جداكننده‌ی حواشی نیز مورد استفاده قرار می گیرند.

لانه پرستویی (طرح): طرحی از قالی اصیل سنه كردستان كه از تكرار لانه‌ی پرستو و دسته گلها یا گلدان های تكرار شده در سراسر متن تشكیل شده است.

لچكی طرّه دار: طرحی از قالی كه فاقد ترنج است و لچك های آن دارای طرّه می باشد.

لچكی: طرحی از قالی كه فاقد ترنج باشد و متن آن فقط دارای چهار لچك است.

لچكی تسخیری: طرحی از قالی كه فاقد ترنج است و نقوش حواشی یا لچك های آن به صورت تسخیری طراحی شده است.

طرّه: در معنای لغوی، زرشته مویی را گویند كه در كناره‌ی گوش‌ها آویزان باشد. به امتداد لچك های قالی طرّه می‌گویند. در نتیجه لچك‌هایی كه دارای زائده هایی در امتداد طول یا عرضی قالی باشند، لچك های طرّه دار نامیده می شوند. همچنین به نوار باریكی كه دراطراف متن یا لوار قالی طراحی شده باشد نیز طرّه می‌گویند.

طرّه دار: طرحی از قالی كه لچك های آن دارای طره باشد.

ظل السلطانی (طرح): طرحی از قالی ایران كه عمدتاً در اراك و فراهان و ملایر و ابر كوه و آباده بافته می شود و منسوب به نمونه ای از طرح قالی است كه برای ظل السلطان فرزند بزرگ ناصرالدین شاه قاجار بافته شده است. این طرح از واگیره ای با نقش گلدان پر گل شكل گرفته كه درمتن قالی تكرار شده است.

فرش: كلمه ای است عام و به آنچه كه بر زمین گسترده شود اطلاق می شود. در بین عامه فرش به زیر اندازی گفته می شود كه با مواد اولیه‌ی طبیعی یا مصنوعی به صورت دستی یا ماشینی بافته شود. اگر چه گلیم، پلاس، نمد، جاجیم و امثال آن نیز به عنوان فرش برای قالی دستباف یا ماشینی استفاده می شودكه ویژگی مهم آن پرز داشتن است.

عروسكی: شكل تجرید شده انسان كه بیشتر در قالی‌های عشایری خصوصاً گبه كه نوعی قالی درشت باف است استفاده می شود. نقوش عروسكی دارای رنگ های متنوع و شاد بوده و به صورت ساده طراحی شده است.

شیردال: نگاره ای باستانی است كه از دوران تمدن بابلی‌ها و سومری‌ها به دوران هخامنشی منتقل شده و نمادی از خدای نگهبان در براب شر و پلیدی است. این نگاره، نقش حیوانی است كه نیمی از آن در هیبت شیر و نیمی دیگر شباهتی به یك پرنده‌ی افسانه ای بالدار دارد. در زبان لاتین به آن گریفتن (GRIFINE) می گویند.

شكوفه‌ی پنج پر (گل پنج پر): نقشی متداول از گلی كه دارای پنج گلبرگ است. این نقش در اكثر مناطق بافت قالی مورد استفاده قرار می گیرد و اغلب در حواشی و نوارهای باریك جداكننده‌ی حواشی و یا در اطراف عناصر تزیینی موجود در متن قالی مورد استفاده قرار می گیرد.

شكری (نقش): نقشی است از حاشیه قالی كه ساقه‌ای مواج داردكه با حركت به سمت چپ و راست حاشیه، فضاهایی ذوزنقه ای بوجود آورده است. بخش های ذوزنقه ای نیز باگل و برگ خصوصاً گل های سرخ تزیین می شوند. زمینه‌ی این حاشیه معمولاً به رنگ شكری (سفید استخوانی) است.

شكارگاه (طرح): از طرح هیا زیبا و رایج درقالی است كه زا دوران صفویه باقی مانده است. از ویژگیهای این طرح وجود مناظر طبیعی، جنگل، چمنزار و مزغزار است كه سوارانی با لباس های فاخر با به همراه داشتن تیر و كمان و نیزه در تعقیب شكار می باشند. این طرح قبل از آنكه بر روی قالی پیاده شود در مكاتب مختلف نگارگری به اوج خود رسیده است. طرح گرفت و گیر نیز بعضاً به عنوان عناصر طرح مشاهده می شود. ← گرفت و گیر

شرابه: آویزه های متعدد كه از چلچراغ یا قندیل آویخته باشند. این آویزه‌ها همچنین می توانند از كلاله‌ها سرترنج‌ها یا سایر نقشمایه‌ها نیز آویزان باشند.

شاه عباسی (طرح): طرحی از قالی كه از تلقین انواع گل شاه عباسی و شاخ و برگ ختایی به وجود می آید. این نقوش به طرح كلی قالی كه به صورت لچك ترنج یا افشان طراحی شده است. اصالت ویژه ای می بخشد و اوج هنر دوره‌ی صفوی را یاد آور می شود.

عشایری ← ایلیاتی باف ← ایلیاتی

شاخ قوچی ← نقشمایه ← كله قوچی

قندیل (نقش): شمعدان یا چلچراغی كه بوسیله‌ی زنجیر از سقف آویزان است. استفاده‌ی از قندیل درطرح های محرابی خصوصاٌ طرح های آناتولی متداول است.

قرینه سازی: ایجاد طرح و نقش به صورت قرینه نسبت به محور افقی یا عمودی. این شیوه درطراحی نقوش قالی متداول بوده و نقشه های یك دوم و یك چهارم نمونه هایی بارز از قرینه سازی است.

قرمزدانه: حشره ای است شبیه به كفشدوزك كه دارای گونه های مختلفی از جمله مكزیكی، لهستانی، هندی و… می باشد. خشك شده‌ی آن را می سایند و از آن رنگ قرمز خوش رنگی به دست می آورند. در زبان فارسی این حشره به « كرم رنگ رزان « و در مناطق كرمان و خراسان بهنام «لاك» یا «قرمز دانه لاکی» معروف است.

باغی (طرح): طرح باغی یا بوستانی برگرفته از باغات دوران اسلامی به ویژه دوره‌ی صفویه است كه در آثار هنری نگارگری و هنر قالیبافی به نحو شایسته ای مصور شده است. این طرح حوضی درمیان دارد و اطراف آن به وسیله‌ی جوی های آب به بخش‌هایی تقسیم شده و مزین به درخت و گل و سبزه است. در برخی موارد نقش پرندگان نیز با آن تلفیق شده است.

اُرنك: واژه‌ای آذری است كه به قطعه‌ای از قالی بافته شده اطلاق می‌شود كه به عنوان نقشه‌ی قالی مورد استفاده‌ی بافنده قرار می گیرد. اُرنك می‌تواند قسمت‌های اساسی قالی را چون طرح و نقش متن یانقوش حاشیه‌های پهن و باریك و نوارها را نشان دهد.

بوستان (طرح) ← باغی

ساقه شكسته ← هندسی

شاخ گوزنی ← بوینوز

توساغی: نقشی هندسی است كه به علت شباهت آن با لاك پشت در زبان آذری به آن توسباغی می‌گویند. در برخی مناطق به نقش سماوری نیز كه درحاشیه‌ی پهن قالی استفاده می شود نیز توسباغی گفته می شود. این نقش درحاشیه‌ی اكثر قالی‌های منطقه‌ی كردستان و ایلات افشار، خصوصاً حاشیه های طرح اصیل ماهی در هم استفاده می‌شود.

چهاربازویی: نقشی كه شكل كلی آن بر اساس نقش چلیپا و به صورت متنوع طراحی می شود و ویژگی مهم آن داشتن چهار بازو است كه در چهار جهت طراحی شده است. این نقش در مناطق مختلف ایران رایج است.

حلزونی: ساختار هندسی چرخش دوار بند اسلیمی و بند ختایی كه به صورت مارپیچ طراحی شده و دایره های آن هر قدر كه به مركز نقش نزدیكتر می شوند كوچكتر می گردند.

خرچنگی (نقش): نقوشی از قالی كه مشابهتی با شكل كلی خرچنگ دارد. این نقوش در متن و حواشی قالی به كار می رود و معمولا ًبه صورت هندسی طراحی می شود. زواید این نقش دست و پای خرچنگ را تداعی می كند.

پاشتری: نقشی هندسی است كه بر پایه اثر پای شتر طراحی شده است. این نقش با استفاده از شكل هندسی هشت ضلعی یا مستطیل طراحی شده و در اطراف آن نقشی از جای پای شتر تكرار شده است.

دو ترنج (نقش): طرح ایلیاتی است كه نقش ترنج هندسی آن در طرل قالی دو بار تكرار شده است. این طرح یكی از طرح های اصیل عشایر افشار است كه به «قوبا» یا «كوبا» معروف است. در این طرح شكل ترنج به صورت لوزی یا شش ضلعی طراحی می‌شود.

تخت باف: شیوه‌ای در بافت قالی است كه بیشتر درمناطق عشایری و روستایی رواج دارد. این شیوه تارهای چله فاصله‌ی بیشتری از هم داشته و دریك صف دركنار هم قرار می گیرند. این نوع بافت تك پود بوده و چله‌ی آن معمولا ًاز جنس پشم می‌باشد. قالی بافته شده با این شیوه از انعطاف بیشتری برخوردار است.

پرده ای: قالی یاقالیچه ای كه به عنوان پرده مورد استفاده قرار می‌گیرد. قالیچه های پرده ای دراندازه های مختلف بافته می شوند. در برخی از آنان در امتداد محور تقارن طولی، شكافی در نظر گرفته شده تا عبور و مرور از آن به سهولت انجام شود. این گونه قالیچه‌ها اكثرا ً ریز باف بوده و برای اماكن مذهبی مورد استفاده قرار می گیرند.

صورت (نقش): نقش صورت انسان كه به شكل طبیعی یا تجریدی طراحی شده است.

صوف باف: همان گلیم باف ابتدا و انتهای قالی است با تفاوت كه شیارهای این نوع بافت افقی و همسو با پود می باشد. زمینه‌ی برخی از قالی‌ها و قالیچه‌ها با نخ های نقره ای و طلایی (گلابتون) صوف بافی شده و نقوش به صورت برجسته بافته شده است.

طاق نما (نقش): شكل طاق مانند بالای محراب یا ورودی شبستان‌ها یا ایوان های اطراف صحن كه معمولاً روی ستون‌هایی قرار گرفته است.

طبیعت گرا: طرحی كه نقش پردازی آن عین به عین برگرفته‌ی از طبیعت باشد. طراحی مجموعه‌ی عملیاتی است كه قبل از بافت و برای تهیه‌ی نقشه‌ی قالی انجام می شود. ابتدا تركیب بندی قالی تعیین شده و سپس طراحی نقوش هر بخش انجام می‌گیرد. نقوش سنتی ختای و اسلیمی، نقوش هندسی، نقوش گل فرنگ، طرح حیوانات و تصاویر انسانی از جمله عناصر تشكیل دهنده‌ی طرح یك قالی است.

دسته گلی (نقشمایه): مجموعه ای از گل‌ها كه به صورت دسته ای و یا در گلدان طراحی شده است. این طرح در اغلب نقاط ایران به ویژه كرمان، قم و اراك بافته می شود و اصطلاحا ًبه «كومه» یا «كومه‌ای» و « كومه گل » و «دسته گل اراك» معروف است.

سربند اسلیمی: نقشی است كه با استفاده از چنگ اسلیمی و شكل های متنوع آن طراحی می‌شود. ساقه اسلیمی از سربند اسلیمی جدا می گردد و در جهت مخالف چرخش قبلی ادامه مسیر می‌دهد. در واقع سربند اسلیمی وظیفه اتصال بندهای اسلیمی را به یكدیگر دارد و به محل جدا شدن بند نیز زیبایی خاصی می بخشد.

زمینه: به سطح زیرین نقوش كه معمولاً با رنگی یكدست مشخص شده است اطلاق می شود. زمینه‌ی حاشیه، زمینه‌ی متن، زمینه‌ی لچك، زمینه‌ی ترنج و… ازجمله آنها است. در برخی موارد در مقایسه با حواشی به محدوده‌ی متن قالی نیز زمینه گفته می‌شود.

گل ابریشم: قالی یا قالیچه‌ای كه تعداد اندكی ازگل های آن كه عموماً دارای رنگ های روشن می باشند با نخ ابریشم بافته شده است. این گل‌ها در كنار سایر نقوش كه با الیاف پشمی بافته شده اند همچون ستاره ای درخشان به نظر می‌رسند.

گل و مرغ (طرح): تركیبی از گل های متنوع زنبق، سنبل، سرخ و… با پرندگان نغمه خوان چون بلبل كه روی شاخ های گل نشسته و نغمه سرایی می کند. این طرح كه در نگارگری خصوصاً در تجلید كتاب مورد استفاده قرار می گیرد. از دوره‌ی قاجار به طرح قالی‌ها راه یافت و مورد استفاده قرار گرفت.

اینها چندی از اصطلاحات زیبا و کاربردی فرش دستباف ایرانی بودند که در مناطق مختلف کشور عزیزمان رایج هستند. اصطلاحات فرش بافی می‌تواند به شما در انتخاب بهتر فرش یا توسعه آن کمک کند.

همیشه می‌توانید ما را در اینستاگرام دنبال کنید