راهنمای خرید فرش برای همه!
کشورهای شرق را به‌عنوان شرقی می‌شناسیم و قالی‌های این کشورها را با نام قالی شرقی. جنس قالی‌های دستباف شرقی پشمی، ابریشمی یا نخی است. ایران، ترکیه، افغانستان، چین، پاکستان و هند از مشهورترین کشورهای بافنده قالی دستباف هستند. دامنه تعریف گسترده‌تری نیز می‌توان ارائه داد، اگر اروپای غربی، شمال افریقا و قفقاز را نیز جز این منطقه در نظر بگیریم. قالی‌های دستباف زیبایی از رومانی، ازبکستان، مصر و همچنین منطقه قفقاز از دریای سیاه تا دریای خزر نیز وجود دارد.
به گمان من بهترین قالی‌های شرقی قالی‌های ایرانی هستند و این برتری ایرانیان به مراحل پیچیده تولید قالی‌هایشان از طراحی تا پایان بافت برمی‌گردد. اثبات این ادعا را می‌توان در اغلب موزه‌های برتر جهان دید که بیشترین قالی‌های به نمایش گذاشته‌شده در آنها اثر هنرمندان ایرانی است.
برای بافت یک قالی ۹ در ۱۲ متری دستباف نزدیک به ۳۰۰۰ ساعت کار بدون مدت‌زمان طراحی، رنگرزی، تابیدن پشم و برپا کردن دار قالی لازم است. همه فرش‌های شرقی را با دست روی دار می‌بافند. اگر مکان بافت روستایی کوچک باشد معمولاً دار قالی چوبی است و کاملاً ابعاد آن رعایت نخواهد شد. اگر در یک کارگاه حرفه‌ای بافته شود، دار قالی به‌احتمال‌زیاد فلزی و در ابعادی دقیق برپا می‌شود.
نخ‌ها به شکل عمودی روی دار کشیده می‌شوند و این نقطه آغاز تولید هر فرشی است. این رشته نخ‌ها را تار می‌نامند. تارها از جنس پشم یا ابریشم‌اند. نقوش فرش با حلقه زدن به دور تارها شکل می‌گیرد. هر گره را جداگانه با دست زده و با چاقوی مخصوص می‌برند. رشته‌های نخ پشمی با رنگ‌های مختلف را یک‌به‌یک و ردیف‌به‌ردیف برای شکل دادن به یک نقش می‌بافند. پس‌ازآنکه یک ردیف از گره‌ها کامل شد، سپس پود را به ردیف گره‌های زده‌شده اضافه می‌کنند تا دور بعدی گره‌ها آغاز شود. نقش پود همانا نگه داشتن گره‌ها در جای خود است تا شکل کلی فرش حفظ شود. برخی فرش‌بافان تنها یک ردیف پود را بین ردیف گره‌ها وارد می‌کنند. برخی نیز دو، سه، چهار یا ردیف پود بیشتری را به کار می‌گیرند.
بسیاری از بافندگان از کودکی زیر نظر یکی از اعضای خانواده خود فرش‌بافی را آموزش می‌بینند. تعداد پود و گره‌ها در هر ردیف به‌نوعی موروثی و بسته به محل بافت فرش از نسلی به نسل دیگر آموزش داده می‌شود. باوجودآنکه بسیاری از عشایر فرش‌باف دیگر کوچ نمی‌کنند و در یک محل ساکن شده‌اند، قالی‌های آنان دیگر صرفاً بازتابی از الگوهای بی‌شماری نیست که طی نسل‌ها بافته‌شده و طرح خاص آن در ذهن بافنده بوده است.
کارگاه‌های حرفه‌ای قالی‌بافی مطابق ذائقه بازارهای داخلی و خارجی از طرح‌ها استفاده می‌کنند. تارها و پودها از جنس پشم یا ابریشم است و تعداد گره‌ها معمولاً بیشتر از تعدادی است که در روستاها استفاده می‌شود. روند فرش‌بافی در کارگاه‌ها تحت نظارت سرکارگری کنترل می‌شود که مسئول آن دار قالی است. بافندگان در این کارگاه‌ها دقیقاً همان طرح و رنگی را به کار می‌برند که در طراحی به آنان اعلام شده است. در قالی‌بافی عشایر از عناصر طراحی ذهنی برای نقش استفاده می‌شود. آنان چندان به طراحی پایبند نیستند بنابراین خلاقیت بومی در این حوزه بیشتر است.
رنگرزی برای بافندگان تا میانه قرن ۱۹ میلادی تحت تأثیر گیاهان خاص همان منطقه‌ای بود که فرش در آن بافته می‌شد. پیش از سال ۱۸۶۰-سال معرفی رنگ‌های مصنوعی- این رنگ‌های گیاهی بودند که میدان را در اختیار داشتند. این نوع رنگرزی را گیاهی یا طبیعی می‌نامند و طرفداران خاص خود را دارد. این رنگ‌ها با یکدیگر عمر می‌کنند، پیر می‌شوند و هماهنگی زیبایی دارند. رنگ آبی که تمام طیف رنگ‌های آبی را تشکیل می‌دهد حتی به حفظ عمر پشم نیز کمک می‌کند. می‌توان تنوع مناسبی از رنگ‌ها را با توجه به مهارت هنرمند در رنگرزی گیاهی مشاهده کرد. نوع پشم و نحوه تاباندن آن نیز در کیفیت اثر تأثیر دارد. پشمی که با دست تابیده شده است شکل کمتری می‌پذیرد و می‌تواند مایه‌های (تنالیته) گوناگونی از یک رنگ را به خود بگیرد و تنوع رنگی بهتری در مقایسه با پشم ماشین تاب را به نمایش بگذارد. پشمی که بسیار خیسانده شده باشد نیز اختلاف رنگ کمتری نشان می‌دهد که آن‌هم پس از کهنه شدن فرش نمایان می‌شود. این تنوع رنگ را «تند» می‌نامند که کیفیتی هنری به قالی‌های روستایی و عشایری می‌دهد و اغلب طرفداران بسیاری دارد.
چه چیزی در ارزشیابی یک قالی شرقی اهمیت دارد؟
پس از صدها ساعتی که صرف خرید قالی برای خرده تجارت خود کرده‌ام به این نکته‌ها دست‌یافته‌ام: رنگ و ترکیب یکی از مهمترین عناصر در ارزشیابی فرش است. پس‌ازآن، عناصر طراحی یا نقشه فرش از اهمیت برخوردارند. پس باید این پرسش‌ها را از خود بپرسید: آیا قالی از نظر رنگی چشم‌نواز است؟ آیا با نگاه کردن و دقت در آن احساسی از عمق و تعادل در رنگ‌ها و چارچوب فرش دیده می‌شود؟
کیفیت پشم از دیگر عوامل در خرید قالی است. پشم مرده‌ای که از گوسفند ذبح‌شده می‌گیرند ماده‌ای قلیایی و تلخ دارد و همان چیزی است که خریداران نمی‌پسندند. این پشم را اگر لمس کنید بسیار خشک است، جنس سختی دارد و به بهای اندکی فروخته می‌شود. قالی بافته‌شده با این پشم‌ها را تقریباً به پایین‌ترین قیمت می‌فروشند زیرا ارزش بیشتری ندارد. قالی بافته‌شده با پشم عالی می‌تواند تا ۵۰ سال و حتی بیشتر عمر کند و در صورت نگهداری مناسب شکل آن حفظ شود.
پشم باکیفیت در صورت استفاده بهبود می‌یابد و جلا یا درخشندگی آنتیکی پیدا می‌کند که آرزوی مجموعه‌داران فرش است. باید کف دست خود را روی سطح قالی بکشید. آن را با قالی دیگر مقایسه کنید. نباید احساس خشکی زیاد یا زبری داشته باشد. لبه گوشه قالی را بلند کنید و ببینید چقدر وزن دارد. قالی‌ای که محکم ساخته‌شده باشد و ساختار متراکمی داشته باشد وزین‌تر است. این توصیه را نمی‌توان برای قالی ابریشمی به کار برد زیرا ابریشم وزن بسیار کمتری دارد. در تماس با ابریشم احساس خنکی می‌کنید. درخشندگی از ویژگی‌های ابریشم است. دور فرش قدم بزنید و از جهت‌های مختلف به آن نگاه کنید و فرش را به‌دقت بررسی کنید.
پشم براق معمولاً نور را منعکس می‌کند و گاهی قالی‌های بافته‌شده با پشم دست‌ریس طرف تاریک و روشن دارند. اگر فرش قدیمی است باید به دنبال آثار تخریب احتمالی بید باشید که نشانه‌اش پرزهای خرده شده است. تخم‌های بید به شکل خط‌های کوچک سفید در پشت فرش دیده می‌شود. گاهی پشم‌های پشت فرش توسط بید خورده می‌شود و در هنگام تمیز کردن با جاروبرقی پشم فرش کنده می‌شود. اگر قالی تازه باشد احتمال بیدخوردگی بسیار بعید است و نباید نگران باشید.
روی قالی‌های کهنه‌تر باید به دنبال نشانه‌های تعمیرات، مانند تکه‌های دوخته شده برای جایگزینی پارگی یا سوراخ باشید. همچنین بهتر است قالی را زیر بهترین نور بررسی کنید تا مطمئن شوید که پرز فرش کامل است. برخی رفوگران تنبلی می‌کنند و تنها قسمت‌های از بین رفته را رنگ می‌کنند و بدین ترتیب تخریب ادامه می‌یابد و عمر قالی بسیار کوتاه می‌شود. اگر موارد بالا را با دقت بررسی کردید و ایرادی نیافتید خب بسیار عالی است اما اگر موارد مشکوکی را دیدید که فروشنده از بیان آنها طفره رفت، به‌سادگی از خرید آن صرف‌نظر کنید.
آثار هنری برجسته هرگز در نگاه نخست پنهان و پیدای خود را نشان نمی‌دهند بلکه همانند شخصیت‌های محبوبی که لذت ملاقات با آنان را داشته‌اید جرقه‌ای بر شور شما می‌زنند و ناگهان آن را مشتعل می‌کنند. همانند یک قالی خوب که باید با احساس شما چنین کند. هرچه شما بیشتر به آن نگاه می‌کنید جلوه‌های زیبایی و جزئیات بیشتری بر شما آشکار می‌شود.
همواره فرصت مناسبی را برای خرید در نظر بگیرید و در صورت امکان یک یا دو روزی قالی را در منزل خود پهن کنید. به این امر خرید قالی «به‌شرط قبولی» گفته می‌شود و فروشندگان بااخلاق معمولاً به‌آسانی با این دوره آزمایش موافقت می‌کنند. فروشنده‌ای را پیدا کنید که بااخلاق و مورد اعتماد شماست و نمونه قالی‌هایی را نشان می‌دهد که مطلوب شماست!
پنی کریگر
برگردان: احسان ابدی‌خواه
